سم گیری از مارها، چرا و چگونه؟

عواملی مانند برداشت بی رویه و تخریب زیستگاه ها از جمله تهدیدهای فراروی گونه های متنوع مار در کشور هستند، اما سم گیری از مارها برای تهیه پادزهر موضوعی است که در صورت رعایت نشدن ملاحظات محیط زیستی، می تواند خطر انقراض این گونه جانوری را تشدید کند.

در ایران، بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه سمی و 35 گونه مار غیرسمی و بیش از پنج گونه مار دریایی، زاد و ولد می کنند؛ افعی یا گرزه مار، مار جعفری، مار شاخدار، کبرا، یله مار، تیرمار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کورمار، مارشتری، مار درفشی و کوتوله مار برخی از این گونه ها هستند.

عوامل زیادی بقای این مارها را تهدید می کنند که شامل تخریب زیستگاه ها، برداشت بی رویه یا ناپایدار از گونه، تهدید به واسطه حضور گونه های غیر بومی، قرار گرفتن در معرض عوامل آلاینده ای همچون سموم و آفت کش های کشاورزی و توسعه فعالیت های صنعتی و کشاورزی هستند.قاچاق مارها برای استفاده از پوست با هدف تولید پوشاک یکی دیگر از تهدیدات جدی فراروی این گونه های در خطر انقراض است که باید جدی گرفته شود؛ این جانوران همچنین برای سم گیری و تولید دارو به کشورهای دیگر قاچاق می شوند.

سرم سازی

در این میان، با توجه به فعالیت موسسه ای تحت عنوان موسسه سرم سازی رازی، ملاحظات برای سم گیری از مارها در کشورمان و سرنوشت این گونه جانوری ذهن را به خود معطوف می کند.

ناصر محمدپور رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: اساسا حدود 10 سال است که در راستای اجرایی شدن تفاهم نامه میان موسسه و سازمان حفاظت محیط زیست، هیچ ماری برای عملیات سرم سازی وارد موسسه سرم سازی رازی نمی شود.بر اساس آمار، ایران دومین کشور از نظر گزش است و سالانه حدود 10 نفر عمدتا سالمند، کودکان و یا کسانی که پادزهر به آنها نرسیده است، بر اثر گزش می میرند. به گفته محمدپور، در راستای توافق صورت گرفته میان سازمان حفاظت محیط زیست و موسسه سرم سازی رازی بنا به نیاز سالانه کشور به پادزهر، نوع و تعداد برداشت چند حلقه مار از طبیعت مشخص می شود، این نیاز به استان ها ابلاغ می شود و مارگیرها با ماموران سازمان محیط زیست در طبیعت حاضر و اقدام به مارگیری می کنند.محمدپور با بیان اینکه محل های برداشت مار نمونه گذاری می شود، گفت: مارهای گرفته شده به ایستگاه های سازمان حفاظت محیط زیست که در زیستگاه ها قرار دارند، منتقل می شوند و یک یا دو روز بعد از آن کارشناسان سم گیری در محل حاضر و بعد از سم گیری مار را در مکانی که گرفته بودند، رها می کنند.وی افزود: 30 یا 40 سال قبل که امکانات نبود و رفت و آمد به سختی انجام می گرفت، بعد از چند بار سم گیری، حیوان تلف می شد و لاشه آن را می سوزاندند اما اکنون سال ها است که رویه تغییر کرده و مار در طبیعت سم گیری می شود.رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی تاکیدکرد: یکی از مشکلات در این زمینه برداشت ناپایدار مار از طبیعت بود که اکنون با برنامه ریزی به برداشت پایدار رسیده ایم، گرچه دشوار بود اما در نهایت انجام شد.برداشت پایدار، اصلی مهم برای سم گیری از مارها است که اصغر مبارکی مدیر کل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست نیز به آن اشاره کرد و افزود: برداشت ناپایدار و بی رویه از مارها برای تهیه واکسن ضد مارگزیدگی از عوامل تهدید این گونه ارزشمند تنوع زیستی است.

وی با تاکید بر ضرورت تعامل و همکاری با سرم سازی رازی برای تغییر نحوه برداشت به سمت پایداری، اظهار کرد: برداشت از گونه ها باید به روشی باشد که کمترین آسیب به جمعیت مارها به ویژه در گونه های بومی وارد شود.مبارکی افزود: مساله مهم در نحوه برداشت مار از طبیعت است که اگر برداشت شکل پایدار داشته باشد مشکلی برای آن گونه ایجاد نمی شود اما مشکل ناپایدار و بدون برنامه بودن برداشت است که موجب آسیب رساندن به بقای مارها و همچنین عقرب ها می شود.او گفت: در تفاهم نامه میان سازمان حفاظت محیط زیست و موسسه سرم سازی رازی بر تمام این موارد تاکید شده است، مفادی مانند نحوه برداشت از طبیعت، تعداد برداشت، چگونگی سم گیری در محل و رهاسازی در زیستگاه در تفاهم نامه آمده است.وی با بیان اینکه اکنون نیز بندهایی از این تفاهم نامه در برخی از زیستگاه ها اجرا می شود، افزود: به عنوان مثال تعیین شده که در سال می توان 100حلقه افعی جعفری از طبیعت برداشت کرد، در واقع تعداد و نوع مار باید طبق این تفاهم نامه مشخص شود.

مبارکی اظهارکرد: همچنین اکنون در زیستگاه های قائن در خراسان جنوبی و زیستگاهی در زابل، مار برداشت می شود، در محل سم گیری و بعد در همان زیستگاه رهاسازی می شود.مبارکی تاکیدکرد: برداشت افعی دماوندی و البرزی که جزو گونه های در خطر انقراض هستند، نیز حذف شده و اکنون فقط مارهای کفچه، گرزه، جعفری و شاخدار برداشت و البته تلاش می شود تا کمترین تلفات به آنها وارد شود.

پرورش مار برای سم گیری

رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی در پاسخ به پرسشی درباره پرورش مار برای عملیات سم گیری و تهیه پادزهرها گفت: زمانی که یک حیوان وحشی از جمله مار در شرایط مصنوعی نگهداری شود، فیزیولوژی بدن حیوان به هم می ریزد از این رو این تغییرات باعث می شود خصوصیات سمی هم که تولید می کند، تغییر کند.

محمدپور تاکیدکرد: بنابراین سمی که از مار در محیط پرورشی تولید می شود، با سم تولید شده در شرایط طبیعی کاملا متفاوت است و سم پرورشی علیه گزشی که از سم طبیعی است، موثر نخواهد بود برای همین است که سازمان جهانی بهداشت توصیه کرده است این روند کنترل شده در طبیعت انجام شود تا صدمه ای به حیوان وارد نشود و کار مطلوب انجام شود.در این میان، اما مدیر کل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست درباره پرورش مار برای سم گیری، آن را بی ارتباط با وظایف سازمان محیط زیست و در حوزه کاری موسسه سرم سازی دانست و خاطرنشان کرد: اینکه گفته می شود کیفیت سم مارهای پرورشی مانند مارهای طبیعی نیست نیاز به پژوهش دارد.

منبع :ایرنا